Ülkemizde buluşların korunmasına ilişkin “Patent Haklarının Korunması Hakkındaki 551 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname” 27 Haziran 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Söz konusu KHK ile buluşlar patent veya faydalı model belgesi ile korunmaktadır. Her iki koruma biçimi de buluşların korunması ile ilgili olmakla birlikte, özellikle belgenin verilme kriterleri; başvuru sonrasında belgenin verilmesine kadar geçen süre içindeki işlemler ve koruma süreleri açısından farklılık göstermektedir.
Bu bildiride, Türkiye’de patent ve faydalı model hakları ile ilgili uygulamalar;
-Patent ve Faydalı Model belgelerinin verilme kriterleri ve başvuru sonrasındaki işlemler,
-Buluşların patent veya faydalı model belgesi ile korunmasının karşılaştırmalı değerlendirmesi,
-Patent veya Faydalı Model Belgesi ile korunan buluşun koruma kapsamı
-Patent ve faydalı Model Belgelerinin hükümsüzlük halleri,
-Tecavüz halleri hukuki ve teknik açıdan örneklerle değerlendirilmiştir.
Patent ve Faydalı Model Belgelerinin Verilme Kriterleri ve Başvuru Sonrası İşlemler
Patent verilerek korunabilecek buluşlarda;
-Dünyada yenilik,
-Sanayiye uygulanabilirlik, ve
-Buluş basamağı (tekniğin bilinen durumun aşılması)
kriterlerinin bir arada olması şarttır.
Faydalı model belgesi ile korunabilecek buluşlarda ise;
-Dünyada yenilik,
-Sanayiye uygulanabilirlik kriterlerinin bulunması şarttır.
Herhangi bir patent veya faydalı model başvurusu, usulüne uygun doldurulmuş ve imzalanmış dilekçe ekinde buluşu açıklayan özet, tarifname, korunmak istenen unsurları içeren istemler ve varsa şekillerin Türk Patent Enstitüsü’ne verilmesi ile yapılır. Şekli açıdan eksiklik yok ise başvuru bu aşamadan itibaren işlemdedir.
Söz konusu başvuru faydalı model başvurusu ise, başvuru sahibinin erken yayın talebi üzerine hemen veya başvuru tarihinden (varsa rüçhan tarihinden) itibaren 18 ay sonra yayınlanır ve 3. kişilerin itirazına açılır. Başvuru sahibi, söz konusu faydalı model başvurusunun tarifname ve istemlerini, başvurunun ilk kapsamını aşmamak (genişletmemek) şartı ile faydalı model belgesi verilmeden önce değiştirebilir. Bazı istemleri birleştirebilir veya bazı istemleri çıkartarak koruma kapsamını daraltabilir. Bu değişiklikler itiraz(lar) sonrasında yapılabileceği gibi, belge verilmesinden önce başvuru sahibi tarafından her an yapılabilir. Başvuru sahibi, itiraz(lar)a rağmen kendisine faydalı model belgesi verilmesini de talep edebilir.
Tüm bu açıklamalardan faydalı model belgesi ile korunamayacak nitelikteki buluşlara dahi faydalı model belgesinin verilebildiği anlaşılmaktadır. Erken yayın talep edildiği ve yayına itiraz olmadığı takdirde 7-9 ay içerisinde faydalı model belgesinin verilmesi mümkündür. Erken yayın talebinin olmaması durumunda faydalı model belgesinin verilmesi süreci 24 aya kadar çıkabilmektedir.
Buluşun korunması için yapılan başvuru patent başvurusu ise, başvuru sahibinin araştırma raporu talebi sonrasındaki erken yayın talebi üzerine hemen veya başvuru tarihinden (varsa rüçhan tarihinden) itibaren 18 ay sonra yayınlanır. Patent başvurusu yapılması durumunda, süresi içinde (başvuru tarihinden, varsa rüçhan tarihinden itibaren 15 ay içinde) araştırma raporu düzenlenmesinin talep edilmesi gerekir. Talep sonrası Araştırma Raporu düzenlenir. Daha sonra da inceleme rapor(lar)ı düzenlenir. Başvuru sahibi söz konusu patent başvurusunun tarifname ve istemlerini başvurunun ilk kapsamını aşmamak (genişletmemek) şartı ile her an (araştırma raporu sonrasında veya inceleme raporlarının alınması aşamalarında) değiştirebilir. Bazı istemleri birleştirebilir ya da bazı istemleri çıkartabilir.
Başvuru sahibi araştırma raporunun yayınlanmasından itibaren 6 ay içinde yapılabilecek itiraz(lar)a rağmen kendisine incelemesiz patent verilmesini talep edebilir. Buradan patent ile korunamayacak buluşlara da incelemesiz patent belgesinin verilebildiği anlaşılmaktadır. İncelemesiz patent verilme süresi 2-3 yıl arasında değişmektedir. Bu süre Türk Patent Enstitüsü adına araştırma raporu hazırlanma işlemini yapan araştırma kuruluşuna göre değişmektedir.
Patent ve Faydalı Model Belgelerinin Hükümsüzlük Halleri
Patent veya Faydalı modelin hükümsüzlüğü 551 Sayılı KHK‘nin 129, 130, 131, 165 inci maddelerinde hüküm altına alınmıştır. Patent veya Faydalı Model Belgesi isteme hakkı ve Gasp ile ilgili hükümler ise 551 Sayılı KHK’nin 11-15 inci maddelerinde yer almaktadır.
Faydalı Model Belgesinin yayınına itiraz etmeyen kişilerin hükümsüzlük davası açamayacaklarına ilişkin 165 inci maddenin son fıkrası; Anayasa Mahkemesinin 23.03.2004 tarih ve 2001/1 Esas ve 2004/36 Sayılı Kararı ile “Anayasa’nın 36. maddesinde, “Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir” denilerek dava açma hakkına yer verildiği, ancak bu maddenin, Anayasa’nın 91. maddesi ile sıkıyönetim ve olağanüstü haller dışında kanun hükmünde kararnamelerle düzenleme yapılamayacağı belirtilen ikinci kısmının ikinci bölümünde yer aldığından dava açma hakkını ilgilendiren düzenlemenin kanun hükmünde kararnamelerle yapılmasının olanaklı olmadığı ve sözkonusu fıkranın Anayasa’nın 91. maddesine aykırı olduğu gerekçesi ile iptali gerektiği, konunun diğer Anayasa kuralları yönünden incelenmesine gerek görülmeksizin” iptal edilmiştir. Dolayısıyla, Faydalı Model Belgesinin hükümsüzlüğü davasının açılması için bir ön koşul niteliğinde olan yasal üç aylık süre içerisinde itiraz etmiş olmak zorunluluğu ortadan kalkmış, hükümsüzlük davası, zarar gören herkesin açabileceği bir dava haline gelmiştir.
Patent ve faydalı model belgelerinin hükümsüzlüğü konuları;
-Patent belgesinin hükümsüzlüğü ile ilgili genel hükümler ve hükümsüzlük talepleri,
-Faydalı model belgesinin hükümsüzlüğü ile ilgili genel hükümler ve hükümsüzlük talepleri,
-İncelemeli patentin hükümsüzlüğü talepleri,
– İncelemesiz patentin hükümsüzlüğü talepleri,
– EPO patentinin hükümsüzlüğü talepleri,
– Tecavüzün olmadığına ilişkin iddialar (menfi tesbit)
başlıkları altında aşağıda irdelenmektedir.
Patentin hükümsüzlüğü için;
-Patent konusunun, patent verilme kriterleri ile ilgili 5 inci ila 10 uncu maddelerde belirtilen, patent verilebilirlik şartlarına sahip olmadığının,
-Buluşun, buluş konusunun ilgili olduğu teknik alanda bir uzmanın onu uygulamaya koyabilmesini mümkün kılacak yeterlikte, açık ve tam olarak tanımlanmadığının,
-Patent konusunun, yapılmış olan başvurunun kapsamı dışına çıktığı veya patentin buluşun bütünlüğü ile ilgili 45 inci madde anlamında ayrılmış olan bir başvuruya veya Patent isteme hakkının gasbı ile ilgili 12 inci maddeye göre yapılan bir başvuruya dayandığı ve onların kapsamlarını aştığının,
-Patent sahibinin, patent isteme hakkı ile ilgili 11 inci maddeye göre patent isteme hakkına sahip bulunmadığının,
ispat edilmesi gerekir.
Faydalı Model belgesinin hükümsüzlüğü ile ilgili genel hükümler 551 Sayılı KHK’nin 165 inci maddesinde yer almaktadır. Bu maddedeki hükümler değerlendirildiğinde, Faydalı Model belgesinin hükümsüzlüğü için;
a – Faydalı model belgesi konusunun, faydalı model belgesi verilme kriterleri ile ilgili 154, 155 ve 156 ncı maddelerinde belirtilen hükümlere aykırılığının,
b – Faydalı model belgesi konusu buluşun, buluş konusunun ilgili olduğu teknik alandaki bir uzmanın onu uygulamaya koyabilmesini mümkün kılacak yeterlikte, açık ve tam olarak tanımlanmadığının,
c – Faydalı model belgesi konusunun, faydalı model belgesi verilmesi için yapılmış olan başvurunun kapsamı dışına çıktığının veya faydalı model belgesinin buluşun bütünlüğü ile ilgili 45 inci madde anlamında ayrılmış olan bir başvuruya veya Patent isteme hakkının gasbı ile ilgili 12 inci maddeye göre yapılan bir başvuruya dayandığı ve onların kapsamlarını aştığının,
d – Faydalı model belgesi sahibinin, faydalı model belgesi isteme hakkı ile ilgili 157 nci maddeye göre faydalı model belgesi isteme hakkına sahip bulunmadığının,
ispat edilmesi gerekir.
Faydalı model belgesinin hükümsüzlüğü davası;
-Zarar gören üçüncü kişiler veya Cumhuriyet Savcılığı vasıtasıyla ilgili resmi makamlar, veya
-Faydalı model belgesi isteme hakkına sahip kişiler
tarafından açılabilir.
Faydalı model sahibinin, faydalı model isteme hakkı ile ilgili 157 nci maddeye göre faydalı model isteme hakkına sahip bulunmadığı hakkındaki iddia, ancak, buluşu yapan veya halefleri tarafından ileri sürülebilir. Bu durumda, bu Kanun Hükmünde Kararnamenin Patent isteme hakkının gasbı ile ilgili 12 nci maddesi hükümleri uygulanır ve hak sahibi;
-Gasbın söz konusu olduğu dava konusu önceki faydalı model başvurusunun kendi başvurusu olarak kabul edilmesini ve işlem görmesini isteyebilir, veya
-Aynı rüçhan hakkından yararlanarak aynı buluş için yeni bir faydalı model başvurusu yapabilir (Bu başvuru ilk başvurunun tarihi itibariyle işlem görür. Bu durumda, gasbın söz konusu olduğu başvuru hükümsüz kalır), veya
-Gasbın söz konusu olduğu başvurunun red edilmesini talep edebilir.
Faydalı model belgesinin hükümsüzlüğü, patentlerdeki durumdan farklı olarak sadece koruma süresinin devamınca talep edilebilir. Oysa patentlerde hakkın sona ermesinden itibaren 5 yıllık bir süre içinde de hükümsüzlük davası açılması söz konusudur.
Faydalı modelin hükümsüzlüğü talebi, patentlerde olduğu gibi faydalı modelin bazı istemleri için yapılabilir. Bu talep, faydalı modelin kısmi hükümsüzlüğü anlamındadır. Ancak herhangi bir istemin kısmen hükümsüzlüğü talep edilemez, edilse dahi herhangi bir istem kısmen hükümsüz kılınamaz.
İncelemeli patentin hükümsüzlüğü talepleri verilmiş bir incelemeli patent ile ilgili olarak TPE nezdinde yapılacak patentin verilmesi ile ilgili herhangi bir işlem (yıllık ücret ödemeleri, devir, lisans vs’nin sicil kayıt işlemleri) yoktur. 551 Sayılı KHK’nin 129, 130 ve 131 inci maddelerinde yer alan hükümler kapsamında incelemeli bir patent için hükümsüzlük davası görevli ve yetkili mahkemede açılır ve patentin kısmen ya da tamamen hükümsüzlüğüne ya da davanın reddine Mahkeme tarafından karar verilir.
İncelemesiz patentin hükümsüzlüğü talepleri ile ilgili değerlendirmeleri yapmadan önce;
-İncelemesiz patentin gerekçesi,
-incelemesiz patentin verildiği ana kadarki işlemler ile sonraki işlemler,
-Patentlerin hükümsüzlüğü talebinin incelemesi patentlere uygulanabilirliği,
hususlarının irdelenmesi gerekmektedir.
İncelemesiz patent verilmesinin temel amacı, başvuru sahibinin araştırma raporunu elde ettikten sonra;
-Buluşunun patentlenebilirliği ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi sahibi olup, buluş konusu ürünü üretmek ve pazarlamak için gerekli planları ve analizleri yapmak için zaman kazanmasını sağlamak,
-İnceleme ücretlerinin daha sonra ödenerek inceleme talebinin ertelenmesine olanak sağlamak,
olarak sıralanabilir.
EPO Patentinin Hükümsüzlüğü Talepleri
Bilindiği üzere Türkiye 1 Kasım 2000 tarihinden itibaren Avrupa Patent Sözleşmesine taraf olmuştur. Bu Sözleşme hükümlerine göre 1 Kasım 2000 tarihinden sonra Avrupa Patent Ofisi’ne (EPO) başvurusu yapılmış ve tüm araştırma ve inceleme işlemleri Avrupa Patent Ofisi tarafından gerçekleştirilerek verilen ve koruma kapsamını gösteren ülkeler arasında Türkiye’nin de yer aldığı (seçildiği) patentler Türkiye’de verilmiş bir patent gibi hüküm ifade ederler. Avrupa Patentlerinin Türkiye’de hüküm ifade etmeleri ile ilgili durumlar;
-EPO’ya başvurusu yapılmış ve EPO tarafından yayınlanmış başvuruların Türkiye’de hüküm ifade etmesi,
-EPO tarafından verilmiş bir Avrupa Patentinin Türkiye’de hüküm ifade etmesi,
başlıkları altında aşağıda açıklanmaktadır.
EPO’ya başvurusu yapılmış ve EPO tarafından yayınlanmış bir Avrupa Patenti başvurusunun Türkiye’de hüküm ifade etmesi için söz konusu başvurunun istemlerinin Türkçe tercümesinin Türk Patent Enstitüsü’ne verilmesi ve istemlerin TPE tarafından Resmi Patent Bülteninde (T3 türü yayın) yayınlanmış olması gerekir. Bu aşamadan itibaren söz konusu başvuru geçici korumaya hak kazanmış olur ve başvuru sahibinin Türkiye’de, başvurudan doğan haklarını kullanabilmesini sağlar. Bu verilmiş Avrupa Patenti değildir.
EPO tarafından verilmiş bir Avrupa Patentinin Türkiye’de hüküm ifade etmesi
EPO tarafından verilmiş ve koruma kapsamındaki ülkeler arasında Türkiye’nin de seçildiği bir Avrupa Patentinin Türkiye’de hüküm ifade edebilmesi için, patentin verildiğinin EPO Bülteninde yayınından itibaren 3 ay içinde tarifname, istemler ve özetinin Türkçe tercümesinin ve şekillerinin Türk Patent Enstitüsü‘ne verilmesi ve verilen Avrupa Patentinin fasikülünün TPE tarafından Resmi Patent Bülteninde (T4 türü yayın) yayınlanmış olması gerekir. Bu aşamadan itibaren söz konusu Avrupa Patenti Türkiye’de verilmiş bir patent olarak işlem görür ve patent sahibinin Türkiye’de, patentten doğan haklarını kullanabilmesini sağlar.
EPO’ya başvurusu yapılmış ve EPO tarafından yayınlanmış başvuruların işlemleri EPO nezdinde yürütülmekte olduğundan bu başvurularla ilgili işlemler de EPO nezdinde ve Avrupa Patent Sözleşmesi hükümleri kapsamında yürütülmek zorundadır. Başvuru halindeki bir Avrupa patenti ile ilgili olarak patent verilme krtierlerine haiz olmadığı iddiası ancak Avrupa Patent Ofisine üçüncü kişi görüşü olarak bildirilebilir. Bu bir itiraz olmayıp sadece üçüncü kişi görüşüdür. EPO bu görüşü gerekli görürse dikkate alır.
EPO tarafından verilmiş ve koruma kapsamındaki ülkeler arasında Türkiye’nin de seçildiği bir Avrupa Patentinin hükümsüzlüğü iddiası ise;
-Patentin verildiğinin EPO Bülteninde yayınından itibaren 9 ay içinde EPO nezdinde itiraz dosyalanması,
-Türkiye’de patentin hükümsüzlüğü davası açılması
olmak üzere 2 yolla ileri sürülebilir.
Bunlardan EPO nezdindeki itirazın kabul edilmesi halinde söz konusu patent, verilecek karara göre kısmen ya da tamamen, verildiği tüm ülkelerde hükümsüz olur. Türkiye’de açılacak EPO patentinin hükümsüzlük davası kabul edilerek patentin kısmen ya da tamamen hükümsüz kılınmasına karar verilirse, bu karar sadece Türkiye için geçerli olur ve patent, verildiği diğer ülkelerde geçerliliğini sürdürür.
İhlal ve Tecavüz Halleri
Patent ve Faydalı Model haklarına ilişkin ihlal ve tecavüz halleri 551 Sayılı KHK’nin 136 ncı maddesinde hüküm altına alınmıştır.
136 ncı maddeye göre patent/faydalı model haklarına tecavüz sayılan fiiller, hak sahibinin izni olmaksızın,
a- buluş konusu ürünü kısmen veya tamamen üretme sonucu taklit etmek,
b- tecavüz yoluyla üretilen ürünleri satmak, dağıtmak veya bir başka şekilde ticaret alanına çıkarmak veya bu amaçlar için ithal etmekle veya bir başka amaçla elde bulundurmak veya uygulamaya koymak suretiyle kullanmak,
c- buluş konusu olan usulü kullanmak veya buluş konusu usulle doğrudan doğruya elde edilen ürünleri satmak, dağıtmak veya bir başka şekilde ticaret alanına çıkarmak, ithal etmek,
d- kendisine lisans(lar) yoluyla tanınan hakları izinsiz genişletmek,
e- yukarıda belirtilen fiillere iştirak veya yardım veya bunları teşvik etmek veya kolaylaştırmak.
f- Kendisinde bulunan ve haksız olarak üretilen veya ticaret alanına çıkarılan eşyanın nereden alındığını veya nasıl sağlandığını bildirmekten kaçınmak.
şeklinde hüküm altına alınmıştır.
Mahkemelerdeki Teknik Uzmanların (Bilirkişilerin) Önemi ve Rolü
Patent veya faydalı model hakları ile ilgili olarak Mahkemelerde teknik bilirkişilerin rolünün irdelenmesinden önce özellikle, hükümsüzlük ve tecavüz davalarında değerlendirilmesi gereken hususların irdelenmesi gerekir.
Verilmiş patent ya da faydalı modelin hükümsüzlüğü ile ilgili davalarda davacının taleplerine göre;
-Patent/faydalı model konusunun, dosyaya sunulan dokümanlar ile karşılaştırmalı olarak incelenip patent/faydalı model patent verilebilirlik şartlarına sahip olup olmadığının,
-Patent/faydalı model konusunun, ilgili olduğu teknik alanda bir uzmanın onu uygulamaya koyabilmesini mümkün kılacak yeterlikte, açık ve tam olarak tanımlanıp tanımlanmadığının,
-Verilen patent/faydalı model belgesinin kapsamının, başvurunun ilk aşamasındaki kapsamı aşıp aşmadığının,
-Verilen patent/faydalı model belgesinin kapsamının, buluşun bütünlüğü ilkesi ile ilgili olarak ayrılmış olan bir başvuruya (bölünmüş başvuruya) dayanmış olması durumunda kapsamın, ilk başvuru aşamasındaki kapsamı aşıp aşmadığının,
-Patent isteme hakkının gaspı durumunda, verilen patent/faydalı model belgesinin kapsamının ilk başvuru aşamasındaki kapsamı aşıp aşmadığının incelenmesi gerekir.
Tüm ve bu inceleme ve değerlendirmeler sadece konuda uzman teknik bilirkişiler tarafından yapılabilir. Bu nedenle, Mahkemelerde patent ve faydalı model hakları ile ilgili davalarda (özellikle hükümsüzlük ve tecavüz davalarında) teknik bilirkişilere gereksinim vardır. Ancak buradan, konuda uzman her teknik kişinin Mahkemelerde bilirkişilik yapabileceği anlamı çıkartılmamalıdır. Zira Mahkemelerde bilirkişilik yapacak teknik kişilerin aynı zamanda patent ve faydalı model işlemleri, araştırma raporları, itirazlar, inceleme raporları, araştırma raporu ve inceleme raporuna verilen cevaplar (karşı görüşler), istemlerde yapılan değişiklikler gibi uygulamalar hakkında da bilgi sahibi olmaları önemle gerekmektedir. Aksi takdirde eksik inceleme söz konusu olabilir.
Bu nedenle hem konuda teknik bilgi ve deneyime sahip hem de patent/faydalı model uygulamaları konusunda bilgili teknik bilirkişilere, patent ve faydalı model hakları ile ilgili davalarda önemle gereksinim vardır.
